Dava ve Ceza Zamanaşımı Nedir? (TCK 66-68)
TCK md. 66’da düzenlenen dava zamanaşımı, suçun işlendiği tarihten itibaren belli bir süre geçtiği halde dava açılmamış veya dava açılmasına rağmen kanuni süre içinde sonuçlandırılmamış ise, devletin cezalandırma hakkından vazgeçmesi ve ceza davasının düşmesi sonucunu doğuran bir ceza hukuku kurumudur.
TCK md. 68’de düzenlenen ceza zamanaşımı, mahkumiyet hükmünün kesinleşmesinden itibaren belli bir sürenin geçmesiyle hükmün infaz edilmesinden vazgeçilmesidir. Dava zamanaşımında devletin cezalandırma hakkı ortadan kalkarken, ceza zamanaşımında hükmedilen cezanın infaz edilmemesi söz konusudur.
Önemle belirtmek gerekir ki, ‘olağan dava zamanaşımı süresi’ (asli dava zamanaşımı) ve ‘uzamış dava zamanaşımı süresi’ olmak üzere iki çeşit dava zamanaşımı süresi vardır. Zamanaşımının kesilmesi sebepleri varsa, şüpheli veya sanık hakkında ‘uzamış zamanaşımı süresi’ uygulanır. TCK md. 66’ya göre, en hafif suçlarda olağan zamanaşımı süresi 8 yıl, aynı suçlara ilişkin uzamış zamanaşımı süresi 12 yıldır. Makalemizde sırasıyla önce dava zamanaşımı ve sonuçları, daha sonra ceza zamanaşımı ve sonuçları ayrıntılarıyla açıklanmıştır.
Bir Suçun Dava Zamanaşımı Süresi Nasıl Belirlenir?
TCK’ya göre dava zamanaşımı süresi, her suç için kanunda belirlenen cezanın üst sınırı dikkate alınarak ayrı ayrı belirlenir (TCK md. 66/4). Önce suçun üst sınırı bulunur, suçun üst sınırına göre TCK md. 66/1’de düzenlenen zamanaşımı süresinin dolup dolmadığı tespit edilir. Suçun kanundaki cezasının üst sınırı belli değilse, TCK md. 49’a göre, süreli hapis cezalarında üst sınır en fazla 20 yıl olarak kabul edilir.
Kanunda suçun cezası, seçimlik olarak “hapis cezası veya adli para cezası” şeklinde belirlenmişse, mahkumiyet kararında sanığa adli para cezası verilse dahi, dava zamanaşımı süresi hesaplanırken hapis cezasının üst sınırı dikkate alınır. Suçun cezası, “hapis cezası ve adli para cezası” şeklinde birlikte hükmedilen cezalardan ise yine hapis cezasının üst sınırı dikkate alınarak hesaplama yapılacaktır (TCK md. 66/4)
Mevcut delillere göre, mahkeme tarafından değerlendirme yapılırken suçun daha ağır cezayı gerektiren nitelikli hallerinin de işlenmiş olabileceği görülüyorsa, dava zamanaşımı süresi suçun nitelikli hali dikkate alınarak belirlenir (TCK md. 66/3). Örneğin, TCK md. 157’ye göre dolandırıcılık suçunun temel şekli dikkate alınarak yapılan bir soruşturmada dava zamanaşımı süresi 8 yıldır, soruşturma veya yargılama sırasında kamu kurumunun araç olarak kullanıldığına ilişkin deliller ortaya çıkarsa, TCK md. 158 gereği suçun üst sınırı 7 yıl olduğundan dava zamanaşımı süresi de 15 yıl olacaktır.
Suçun temel şeklinde sadece arttırım yapmak suretiyle düzenlenen nitelikli halleri de dava zamanaşımı hesaplanırken göz önünde bulundurulmalıdır (Yargıtay CGK – 2012/1842 karar). Örneğin, basit mala zarar verme suçunun cezası (TCK m.151) 4 aydan 3 yıla kadar hapis cezası olduğundan olağan dava zamanaşımı süresi 8 yıldır. Ancak, mala zarar verme suçunun patlayıcı madde kullanılarak işlenmesi halinde temel ceza bir katına kadar arttırılacağından (TCK md.152/2), arttırım ile birlikte suçun ceza alt sınırı 8 ay, üst sınırı ise 6 yıl olacaktır. Aşağıda ayrıntılı açıklandığı üzere, bu durumda cezayı arttıran nitelikli hal nedeniyle olağan zamanaşımı süresi de 15 yıl olacaktır.
Özellikle belirtelim ki, dava zamanaşımı hesaplanırken sadece suçun daha ağır cezayı gerektiren nitelikli halleri dikkate alınacaktır. Suçun daha az cezayı gerektiren yaş küçüklüğü, haksız tahrik, meşru müdafaa, suça teşebbüs, yardım etme vb. nitelikli halleri dava zamanaşımı süresi belirlenirken dikkate alınmaz.
Aynı fiilden dolayı tekrar yargılama yapılması gerekiyorsa, dava zamanaşımı süresi, belirlenen yeni suç vasfına göre hesaplanır (TCK md. 66/5). Aynı fiilden dolayı tekrar yargılama yapılması, yargılamanın yenilenmesi veya kanun yararına bozma hallerinde, yani ceza davasının yeniden ele alınmasının gerektiği hallerde söz konusu olabilir.
Dava Zamanaşımı Süreleri
Özel kanunlarda aksi yazılmamış olması kaydıyla dava açılabilecek süreler;
- Üst sınırı ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası olan suçlarda zamanaşımı süresi otuz yıl,
- Karşılığı müebbet hapis cezası olarak kanunda düzenlenmiş olan suçlara yirmi beş yıl,
- Yirmi yıl da dahil olmak üzere yirmi yıldan aşağı olmayan hapis cezasını öngören suçlarda yirmi yıl,
- Beş yıldan fazla ve yirmi yıldan aşağı hapis cezası belirlenen suçlarda on beş yıl,
- Beş yıldan fazla olmayan veya adli para cezası öngörülen suçlarda ise dava zamanaşımı süresi sekiz yıldır.
Yukarıda bahsi geçen sürelerin aşılması halinde kamu davaları düşer. Dava zamanaşımı süreleri hesaplanırken suçun nitelikli hali gerçekleşmişse bu durum da dikkate alınır. Aynı suçtan dolayı kişinin tekrardan yargılanması söz konusu olursa dava zamanaşımı süresi yeniden işlemeye başlar.
Dava zamanaşımı süreleri, suçun işlendiği tarihten itibaren, suç teşebbüs aşamasında kalmışsa son icra hareketinin yapıldığı andan, kesintisiz bir suç varsa kesintinin gerçekleştiği günden, zincirleme suç söz konusuysa son suçun işlendiği günden itibaren işlemeye başlayacaktır. Ağırlaştırılmış müebbet, müebbet veya on yıldan fazla hapis cezası belirlenen suçlar yurt dışında işlenmişse dava zamanaşımı süreleri uygulanmayacaktır.
Zamanaşımı Lehindeki Görüşler
1. Manevi Ceza Görüşü
Bu görüşte fail, suçun işlenmesinden zamanaşımı süresinin dolmasına kadar geçen süre içinde vicdan azabı çeker, her an yakalanma korkusu ile yaşar ve bu şekilde işlediği suçun bedelini öder. Bu ruh halinin faile çektirilen manevi bir ceza olarak anlaşılması gerektiğini ileri sürülmüştür. Eğer faile zamanaşımı süresi geçtikten sonra ceza verilirse kişi aynı suçtan dolayı iki defa cezalandırılmış olacağı ve ceza adaletinin tam anlamıyla sağlanamayacağı savunulmuştur. Bu görüş belli sebepler ile eleştirilmiştir: Suç işleyen her fail, bu fiilden sonra vicdan azabı çekmeyip pişman olmayacağından bu görüş gerçekle bağdaşmayabilir. Buna ek olarak suçlunun kendi içinde yaşadığı mahkûmiyet duygusu hiçbir zaman mahkûmiyet yerine geçmeyeceği savunulmuştur.
2. Islah Görüşü
Bu görüşe göre cezalandırmanın asıl amacı ıslahtır. Kişi suçu işledikten sonra zamanaşımı süresince ıslah olur. Bu nedenle kişiyi tekrar cezalandırmaya gerek duyulmamaktadır. Zamanaşımı süresince suç işlemeyen kişinin artık ıslah olduğunu ileri sürülmektedir. Cezanın amacı suçlunun ıslah edilmesi olduğuna göre, bu kişilere ceza verilmesi bu amaçla bağdaşmayacağından ceza verilmemesi gerekmektedir. Bu görüşün eleştirisinde kişinin suç işlememesinin tek nedeninin ıslah olmadığı, kişinin başka nedenlerle de suç işlememiş olabileceği gerekçesi yer almaktadır.
3. Delillerin Bozulması ve Kaybolması Görüşü
Bu görüşü savunan yazarlara göre aradan uzun bir zaman dilimi geçtikten sonra suçun ispatına yarayan delillerin değeri azalmakta ve deliller kaybolabilmektedir. Çünkü zaman insan hafızası, zihni, ve eşya üzerine yıpratma, eskitme etkisine sahip bir kavramdır. Bununla birlikte zaman geçtikçe maddi delillere ve suç tanıklarına ulaşmak güçleşmektedir.
Ulaşılan deliller ve tanıklar suçu net olarak ortaya koyamayacaklarından yargılama sonucunda adli hatalar meydana gelebilir. ” Bu görüşü savunanlar ceza zamanaşımını kabul etmemektedirler. Çünkü ceza zamanaşımında ortada kesin bir hüküm vardır ve delillere ihtiyaç yoktur.”
4. Psikolojik Değişme Görüşü
İnsanın psikolojik yapısı zaman içerisinde değişir ve aradan uzunca bir süre geçtikten sonra fail ve fiil arasındaki bağ yok olur. İşlenen fiil sabit kalmış olsa bile failin psikolojik kişiliği değişikliğe uğramıştır. Bundan dolayı faile verilecek herhangi bir ceza failin kişiliği ile uyuşmayacaktır. Bunun yanı sıra yetişkinlere ve çocuklara uygulanacak zamanaşımı sürelerinin farklı olası gerektiğini savunulmaktadır çünkü çocukların kişisel ve psikolojik değişimi yetişkinlere oranla daha hızlı gerçekleşmektedir. Bu görüş sadece metafizik bir anlayışla hareket ettiği için eleştirilmiştir. Bu görüşe dayanıldığında mahkumiyet verilen kişilerin de infazına tamamlanamadan son verilmesi gerekir çünkü kişi mahkumiyet süresi içerisinde de belirli psikolojik değişimlere uğramaktadır.
5. Unutma Görüşü ve Sosyal Yarar Görüşü
Bir suç işlendiği zaman kamuoyunda ortaya çıkan etkileri zamanla kaybolur ve unutulursa kamuoyunun hatırlamadığı bir fiilin failini cezalandırmak hiçbir sosyal fayda sağlamayacağından bu cezalandırma amaçsız olarak görülmüştür. Çünkü toplum tarafından unutulmuş bir olayı araştırmak irdelemek tabiri caiz ise kurcalamak faydadan çok zarar getireceğinden bu şekilde bir cezalandırma adaletsiz sayılmıştır. ‘’ Bu görüşü savunanlardan Puseldorf’ a göre zamanın kuvveti cezanın ihtiyacını siler. Bu görüş suçların sadece belirli bir kısmının toplumca öğrenilip unutulacağı, haberdar olunmayan bir suçun unutulmasının da mümkün olmayacağı gereği ile eleştirilmiştir.
Zamanaşımı Aleyhindeki Görüşler
Zamanaşımı aleyhindeki görüşler zamanaşımını kabul etmezler, yahut zamanaşımının farklı faktörlerle yeniden düzenlenmesi gerektiğini ifade ederler. Örnek olarak Beccaria suçları ağır ve hafif olarak ayırır. Ve zamanaşımını kısmen reddeder. Ağır suçlar bakımından zamanaşımını kabul etmez. Hafif suçlarda ise zamanaşımı olacağını belirtir. Bentham görüşü ise ağır suçlarda zamanaşımına karşı çıkar. Taksirli suçlar ve teşebbüs aşamasında kalan suçlar için zamanaşımını kabul eder. Pozitivistler ise, zamanaşımını iki sebeple kabul etmezler. Birinci sebep zamanaşımının suçluyu kurnazlığa ve hilekârlığa teşvik ettiğini düşünmeleridir. İkincisi ise, zamanaşımı sonundaki cezalandırmada sosyal faydanın artık kalmadığını, delillerin elde edilememesi ile gerçeğe ulaşılamayacağı düşüncesinin gerçeğe uygun olmayacağını düşünmeleridir.